رونمایی از کتاب «فراز و فرود نسخ‌نویسی در ایران» در سازمان قرآنی دانشگاهیان کشور

 مراسم رونمایی از کتاب «فراز و فرود نسخ‌نویسی در ایران» نوشته علیرضا هاشمی‌نژاد با حضور علی سرابی قائم مقام مرکز طبع و نشر قرآن کریم، محمدحسین حسنی رییس سازمان قرآنی دانشگاهیان کشور، مهدی بابایی مدیر اجرایی دارالکتابه و جمعی از مدیران،‌ کارشناسان و اساتید خوشنویسی برگزار شد.

محمدحسین حسنی در ابتدای مراسم با اشاره به فعالیت‌های سازمان قرآنی گفت: این سازمان در کنار فعالیت‌های قرآنی دیگر، توجه به هنر قرآنی را نیز در اولویت قرار داده و جشنواره‌ای را در حوزه کتابت قرآن کریم و هنر خوشنویسی که رابطه عمیقی با قرآن دارد، در فضای دانشجویی برگزار می‌کند.

وی افزود: جشنواره کتابت قرآن کریم متفاوت با دیگر جشنواره‌های مشابه است. تفاوت جدی کتابت قرآن کریم در این جشنواره با مجموعه کار‌های ارزشمند دیگری که از سوی نهاد‌ها و سازمان‌های مختلف انجام می‌شود در داشتن نگاه تربیتی است، علاوه بر اینکه دانشجویان در فضای مسابقه با یکدیگر رقابت می‌کنند و مهارت‌آموزی آنها نیز ارتقا می‌یابد.

در ادامه محمدحسن سمسار، محقق و تاریخدان در ادامه این مراسم درباره اهمیت و جایگاه خط نسخ در ایران گفت: کتاب «فراز و فرود نسخ‌نویسی در ایران» سیر نگارشی از قرآن کریم با قلم نسخ است که برای ما ایرانی‌ها قلم قدسی محسوب می‌شود و با آن متون مذهبی را می‌نویسیم. این سنت از بسیار قدیم در ایران معمول بوده که خط ویژه‌ای برای متون مذهبی داشته باشیم. ما قبلاً هم خط دین دبیره را داشتیم که با آن مطالب دینی را می‌نوشتند و خط نسخ در دوره اسلامی جایگزین آن شد.

همچنین مرتضی کریمی‌نیا، استاد مطالعات قرآنی و محقق نسخه‌های خطی قرآن اظهار کرد: معمولاً دشواری این نوع کار‌ها برای بررسی موضوعی که تاکنون روی آن کار نشده و تنوع زیادی داشته، بسیار زیاد است. به ویژه خط نسخ که بسیاری از نمونه‌های قدیمی آن امروزه در دسترس نیست یا از میان رفته است. برای چنین پژوهشی باید حدقل ۷۰ تا ۸۰ درصد منابع تولید شده درباره این خط را پیش چشم خود داشته باشد تا بتواند این تحول و تنوع را انجام دهد و آن‌ها را با یکدیگر مقایسه کند.

کریمی‌نیا در ادامه بیان کرد: نسخ به دو معنا به کار می‌رود، خیلی وقت‌ها منظور خطی است که کوفی نیست. یعنی مدور است و تیزی و گوشه‌های خط کوفی را ندارد. از این جهت نسخ دوره‌های قدیم با نسخ امروز هیچ شباهتی ندارد و شامل همه انواع خطوط اعم از ریحان، محقق، طوقی و ثلث و ... می‌شود. به تمام خطوط غیرکوفی می‌توان نسخ گفت، اما از منظر دیگر وقتی به قرون نخست سر می‌زنیم، نسخ به این معنا بیشتر به کار می‌رود. مانند خط ابن‌بواب با وجود اینکه چندان به نسخ نمی‌خورد، اما آن را نسخ می‌نامند.

سخنران بعدی حمیدرضا قلیچ‌خانی، پژوهشگر نسخه‌های خطی گفت: در حوزه خط نسخ بستر کافی نداریم تا کار جامعی انجام دهیم و کار دشواری است و در هر لحظه می‌توانیم در مرز اشتباه و خطا قرار بگیریم. ممکن است در یک کتابخانه به ۱۰ نسخه از یک سده برخورد کنیم که بیشتر ندیدیم و همان ۱۰ نسخه برداشت ما را از آن سده و مکتب به هم بریزد. از این رو در پژوهش‌های حوزه خوشنویسی تا زمانی که همه منابع را شناسایی و بررسی نکنیم، همیشه احتمال خطا وجود دارد.

علیرضا هاشمی‌نژاد، نویسنده اثر نیز در این مراسم بیان کرد: در بخشی از مقدمه به سیر تحول خط نسخ پرداختم و تاریخ در اینجا مورد بحث نیست و من تاریخ‌نگاری نکرده‌ام. همچنین نیازی نبود همه نسخه‌ها را ببینم، زیرا خوشبختانه ما نسخه‌هایی که معرف اوج تحولات سبکی هستند و نسخه‌هایی که سیر این تحول را نشان می‌دهند در دسترس داریم؛ بنابراین در هر دوره کلیات این ماجرا در دسترس است و عملاً غیرممکن است که بخواهیم همه نسخه‌ها را بررسی کنیم.

وی ادامه داد: در هیچ دوره و مقطعی دچار خلأ منابع نیستیم. این کتاب راهنمایی برای شناخت تحولات عمده خط نسخ است. در این اثر مشخص کردم که وقتی از نسخ حرف می‌زنم منظور خطی است که امروزه به عنوان نسخ می‌شناسیم؛ بنابراین در این کتاب سعی شده تحولات سبک‌شناختی قلم نسخ بررسی شود که از پرکاربردترین اقلام، به ویژه در کتابت قرآن در ایران بوده است و با تکیه بر این رویکرد پدیده آمده که قلم نسخ را واجد هویتی بصری می‌داند که کمابیش از سده هفتم قمری این قلم را با آن شاکله می‌شناخته‌اند.