خط قیروانی ... از کوفه تا یونسکو

وجدی بن مسعود

رقابت قیروان، به عنوان یکی از نخستین پایگاه‌های اسلام در کشورهای آفریقایی و مغربی با همتایان خود در مشرق اسلامی، تنها به علوم و پزشکی و شعر منحصر نشد، بلکه همچنین به عرصه خط عربی نیز کشیده شد که برای قرن‌ها، تنها در انحصار مدائن و شام و جزیرة العرب قرار داشت.

برخی از اساتید متبحر در اسرار خط عربی، این هنر را "سهل و ممتنع" می‌دانند، زیرا نیازمند توانایی در زیربناها و تسلط به لوازم آن اعم از مهارت، استعداد، تخصص و استحکام است.

قیروان در خط عربی از جایگاه مهمی برخوردار است و مکتب و مذهبی مخصوص به خود دارد که از شهرتی به امتداد چند قرن برخوردار است، خطی که به اصالت معروف است و تاج نوآوری بر سر دارد و به روح و هویت تونسیِ ریشه‌دار در سنت‌های کتابت و هنرهای آن، شناخته شده است.

خط قیروانی به منزله امتداد روش‌های هنری و زیبایی شناسی مکتب شناخته شده کوفه با رویکردهای مهندسی حیرت آوری است که یکی از نخستین سبک‌های خط عربی به شمار می‌رود.

خطاطان کوفه و سایر مناطق عراق، به ویژه در سطح تدوین قرآن، در گسترش شهرت روش‌شان سهیم بودند و همین امر باعث شد که پس از فتح آفریقا، خط کوفی، با وجود دشواری روش و دقت شدیدی که بدان نیاز دارد و با وجود ضرورت به دانستن فنون هندسی در رسم حروف و قواعد و زوایا و نقاط آن، رایج‌ترین خط در این منطقه گردد، زیرا کاربرد آن در قرآن و هنرهای اسلامی بود.

خطاط‌ها در قیروان که به ویژه در دوره عباسیان و اغلبیان در اوج شکوفایی تمدنی و علمی خود قرار داشتند، خط کوفی را گرفتند و شروع به افزودن بدان کردند و با روش‌های ویژه خود آن را توسعه دادند و معیارهای نگارش حروف، اندازه‌ها و ابزارهای کتابت آن را بهبود بخشیدند. چرا که قلم‌های نی که در کتابت خطوط نرم مورد استفاده قرار می‌گرفت را به عنوان یک مکتب مستقل و متمایز و روشی مختلف که از خط کوفی استقلال دارد، وارد فرایند کتابت کردند.

تاریخ‌نگاران قدیمی اتفاق نظر دارند که کلمه "‌قیروانی"‌ نه تنها از صرف یک کنیه برای دلالت بر یک معنا فراتر است، بلکه خود، نشانی است که از برتری و تفاوت حکایت دارد.

با این معنا و اندازه، خط قیروانی، یک نشانه زیبایی شناختی و بصری بود که بین امتیازات خطوط نرم و هندسه کتابت و نوآوری کوفی جمع می‌کند.

قیروانی... خطی نرم برخلاف کوفی.

خطاط تونسی فرج بن ابراهیم درباره ویژگی‌های خط قیروانی که در گروه خطوط نرم دسته بندی می‌شود و از این نظر، برعکس خط کوفی است که جزء خطوط خشک دسته بندی می‌شود، به "‌بوابه تونس" ‌توضیح داد.

وی گفت: ویژگی خط قیروانی، این است که با وجود اینکه در کتابت بر رویکرد و معیارهای مهندسی تکیه دارد، اما با قلم نی نوشته می‌شود و امتیازات فنی و زیبایی آن که به شکل اساسی در انتقال روان بین حرکت‌های خشن و نرم و عدم پایبندی به قاعده نقطه‌گذاری بروز می‌کند، بر سایر خطوط برتری دارد.

این خطاط تونسی در سخن خود راجع به خصوصیت‌های این مکتب تونسی می‌افزاید: «خط قیروانی مانند دیگر خطوط نرم، در قاعده دایره‌ای نمی‌گنجد، بلکه بر روشی جدید در نگارش مثلثی شکل در بیشتر حروفش تکیه دارد».

خط قیروانی به عنوان یک روش فنی مستقل درونی، شکوفا شد و اوج گسترش آن در سایر کشورهای آفریقایی و مغرب عربی، در قرن هفتم رقم خورد و بیشتر پژوهشگران، تقویت استحکام ارکان این مکتب و پایه‌های اصلی آن، روش زیبایی‌شناختی و امتیازهای بصری آن را مدیون احمد بن علی الوراق می‌دانند که یکی از معروفترین خطاطان مکتب قیروانی تونسی به شمار می‌رود.

احمد بن علی در کیفیت بخشیدن به خط قیروانی نقش آفرینی کرد و با روش منحصر به فرد خود، قرآن‌ها و آثار خطی متعددی را به زیور کتابت آراست، به طوری که مصحف الحاضنه، یکی از معروفترین آثار اوست که شهرت آن به اقصی نقاط جهان رسید و در محافل دانشگاهی و هنری که به خط عربی توجه داشتند، از شهرت بالایی برخوردار شد.

احمد بن علی در سال 1020، یعنی در دوره حکومت المعز بن بادیس الصنهاجی، مصحف الحاضنه را به زیور کتابت آراست که به زمینه آبی رنگ خود معروف شد و همین ویژگی، آن را به یک هدیه هنری و اثری تبدیل کرد که به یک شاخص در دهه‌های پایانی دوره طلایی قیروان تبدیل شد.

از قرن 15 میلادی، به ویژه به دلیل شکوفایی مکتب خط آندلسی که در مناطق مدنی بزرگ تونس گسترش زیادی پیدا کرده بود و در برنامه‌های آموزشی و هنرها و تدوین آن به کار گرفته شده بود، جایگاه خط قیروانی، رو به افول نهاد.

فتحی عبدالجواد، مدیر مرکز ملی هنرهای خطاطی تونس در گفتگو با "‌بوابه تونس"‌ به تلاش‌هایی اشاره کرد که این مرکز در طول‌ سال‌ها برای احیای خط قیروانی به واسطه مطالعات عمیق و پژوهش‌های متعدد درباره برجسته‌ترین آثار و مخطوطاتی که با این خط نوشته شده بودند، انجام داد.

به گفته استاد عبدالجواد، تلاش‌های علمی گسترده‌ای برای احیای اعتبار خط قیروانی از طریق خطاطان نخبه تونسی معاصر انجام شد که روی احیای هنرها، روش‌ها و سبک‌های آن به علاوه دیجیتال سازی آن کار کرده بودند.

انتظار می‌رود که به عنوان اوج تلاش‌هایی که برای احیای این مکتب اصیل تونسی صورت می‌گیرد، خط قیروانی، در لیست میراث غیرمادی جهانی یونسکو به ثبت برسد. این در حالی است که در مارس گذشته، نام خط قیروانی در پرونده عربی مشترکی قرار گرفت که تونس در کنار 12 کشور عربی دیگر به منظور ثبت سبک‌ها و روش‌های و مکاتب مختلف خط عربی به عنوان یک میراث انسانی و جهانی برای تهیه آن تلاش کرده بود.

https://tunigate.net/posts/%D8%A7%D9%84%D8%AE%D8%B7-%D8%A7%D9%84%D9%82%D9%8A%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86%D9%8A-%D9%85%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%81%D8%A9-%D8%A5%D9%84%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%8A%D9%88%D9%86%D8%B3%D9%83%D9%88