خوشنویسی ایرانی با استاد محمود رهبران

  رشد و بالندگی هنر خوشنویسی علاوه بر کوشش خستگی ناپذیر خوشنویسان و شب زنده‌داری و گذراندن نور به نور آنها، از غروب آفتاب تا دمیدن سپیده صبح، مرهون عشق و تلاش شماری از استادان این هنر شریف و ارجمند است که علاوه بر خوشنویسی، برای احیا و اعتلای این هنر متعالی، از خود مجاهدت به خرج داده و متحمل ریاضت ها شده اند. این افراد کسانی هستند که با ایجاد زمینه ها و بسترهای لازم موجبات دلگرمی و ارتقاء سایر خوشنویسان و هنرجویان فراهم آورده و از این رهگذر وظیفه و دِینِ خود را به فرهنگ و هنر ادا کرده‌اند. بی مناسبت نیست که این فرهنگ وران ظریف طبع روزگارمان را هنربانان هویت ملی بدانیم چرا که علاوه بر اعتلای این هنر لطیف، در آفرینش و بسط هنرهای ارزشمند دیگری نیز همچون مرقع ، منبت، قلم زنی، تذهیب ،کاشیکاری، گچبری و…نقش ممتازی داشتند و این چنین با تلطیف و تزئین هنر معماری و شهرسازی هویت بخش زیست بوم فرهنگی ما بوده اند .‏
‏  در این میان یکی از این دلباختگان خاشع هنر خوشنویسی که این عشق ورزی و علاقه را در بندبند وجود خود چون سرمایه ای گرانقدر به ودیعت گرفته است و با ادب فارسی وحکمت و عرفان ایرانی-اسلامی نیز دمخور است هنرمند گرانمایه استاد محمود رهبران است که دست یافتن او به مقام برتر خوشنویسی در جهان اسلام موجب شد تا با او به گفتگو بنشینیم. این استاد ممتاز خوشنویسی کشور که دارنده نشان درجه یک هنری است و تاکنون در جشنواره های داخلی و خارجی فراوانی بر صدر برگزیدگان هنر خوشنویسی نشسته است و اخیراً نیز عنوان دوم فستیوال بین‌اللملی خوشنویسی کشورهای اسلامی را در الجزایر به نام پرآوازه خود ثبت نموده است می گوید؛ مسئولان باید با حمایت مادی و معنوی جایگاه و ترازی را برای هنرمندان خوشنویسی کشورمان همانند دیگر شخصیت‌های و گروه های مرجع اجتماعی فراهم کنند تا آنها نیز در رشته‌هنری خود بتوانند اشتیاق نسل جوان را برانگیزند نه این که وقتی به موقعیت اجتماعی و اقتصادی خوشنویسی چون رهبران نگاه می‌کنند، انگیزه ای برای رفتن راه او نیابند.‏
***
* نخست از اهمیت و جایگاه هنر خوشنویسی در فرهنگ ایران بگویید؟
خوشنویسی هنری است که به درخشش مفاهیم و معانی متعالی از حکمت و ادب فارسی در فرهنگ ما مدد رسانده است هرچند خود نیز در نظر اهل هنر و معرفت جلوه ای از حکمت و حشمت این فرهنگ غنی ایرانی – اسلامی است.
* اثر مطلوب خوشنویسی در نظر شما چه ویژگی دارد؟
اثری که با برخورداری از از آرایه‏های فنی و مهارتهای‏ ذوقی نستعلیق از قوت معنایی هم برخوردار باشد و جستجوگران معانی را در انحنا وکرنش پیاپی خود به عوالم علو فرا خواند. اثری مطلوب اهل نظر است.‏
‏ * یعنی قابلیت انتقال مفاهیم متعالی ادبی و عرفانی داشته باشد؟
بله ؛ خط نستعلیق قابلیت تلالو مفاهیم متعالی را دارد و علاوه بر آن منزلت بسزای نستعلیق این است که علاوه بر این کارکرد معرفتی به عنوان نگاره بی بدیل هویتی این قوم در روزگار معنی گریز وکیستی ستیز جهانی سازی نیز نقش ماندگار خود را ایفا کند .‏
‏ * نستعلیق در شخصیت و اخلاق هنرمند خوشنویسی چه تاثیری می گذارد؟
سالها ممارست در انحناهای نرم و چابک خط نستعلیق هنرمند را نرم خوی و منعطف می سازد که با دل سپردن به ظرایف این هنر رام و آرام ، جان و جهان را به نرمش و مدارا می خواند و در موانست خط نرم نستعلیق صبوری انعطاف و اعتدال تمرین می گردد. عشق به این هنر بی نیازی و استغنای و علو طبع هم بهمراه می آورد.‏‎ ‎
* نقش نستعلیق در هویت ملی ایرانیان چیست؟
بنده به عنوان یک هنرورز عرصه خوشنویسی به رابطه ی ظریف بین خط شریف نستعلیق و ویژگی‌های اصیل هویت ایرانی اعتقاد دارم یعنی با مهر، عطوفت ، آرامش، مدارا وعدم خشونت ایرانیان که البته در آثار هنرمندان ایرانی همواره تبلور آشکاری داشته است اما خط نستعلیق که یکی از شاهکارهای هنرمندان ایرانی است بر خلاف خط نسخ نستعلیق طوری طراحی شده که تیز و تند و خشن و زاویه دار نیست . همه جای آن دوار و لغزنده است و بر اساس دایره و بیضی طراحی شده ،مخاطب با دیدن آن احساس آرامش می کند و به تلطیف روحیات می انجامد. انحنای نستعلیق که به تعبیر دکتر اسلامی ندوشن از حفره های عمیق روح ایرانی می جوشد حکایت از انعطاف و نرمی ، آرامش و مصالحه جویی این قوم دارد . خشونت و صعوبت حتی در خط و رسم این قوم نیز جای خود را به نرمی و رامی و انعطاف بخشیده است تا بگوید ایرانی همواره اهل صلح مداراست و در پی آزار و عداوت نیست .‏
* پس در عرصه جهانی و بین المللی نیز که خط فارسی را نمی دانند خط نستعلیق پیام رسا و تاثیرگذاری دارد؟
بله ، منتها به شرط اینکه صرفنظر از دقتی که برمفاهیم و محتوای آثار باید مصروف داشت تا پیام حکمت آمیز وجهان شمولی ابراز کند ازحیث شکلی نیز آرایه های نستعلیق را باید به چنان باروری رساند که مخاطب جهانی نیز بدون درک متن از تقارن، توازن، تراکم، سواد و بیاض وترکیب روابط و شکل ها و… به زیبایی ومعنی بخشی آن دست یابد وجان خسته و از خود بیگانه اش را الیتامی بخشد. بنابراین پیام صلح ، مدارا، انسان دوستی و…. از ترکیب نستعلیق قابل استنباط است.‏
* شما اخیرا از حضوری موثر و موفق در عرصه جهانی بازگشتید، فستیوال بین المللی خوشنویسی الجزایر را که در آن حائز رتبه دوم شدید چگونه دیدید ؟
فستیوال بین‌المللی الجزایر با حضور بیش از ۱۰۰ خوشنویس برجسته از ۲۵ کشور اسلامی برگزار شد که در آن ۱۵۰ اثر نفیس به نمایش و رقابت گذاشته شد. در این فستیوال متوجه شدم نستعلیق نه تنها در کشور ما بلکه در برخی کشورهای دیگر مانند هند، پاکستان و مصر نیز مورد توجه قرار گرفته و توجه بسیاری از هنرمندان خط و البته مدیران و سیاست گذاران فرهنگی کشورهای دیگر را به خود جلب کرده است بطوری که مثلاً بازدید سه ساعته‌ی وزیر فرهنگ الجزایر از نمایشگاه در روز افتتاح و نیز وزیر آموزش و پرورش این کشور در روز دوم به نحوی که تک تک آثار را تماشا می‌کردند و در مورد آثاری که صاحب اثر حضور داشت، توضیح می‌خواستند بسیار جالب و قابل تامل بود. به نظرم از یک جهت باعث خرسندی و از سوی دیگر موجب نگرانی است؛ چون در دنیا پایگاه خوشنویسی هم به لحاظ کیفیت و هم کمیت ایران است ولی این که کشوری مانند الجزایر میزبان این فستیوال می‌شود، به نظر بنده با هدف ‌و برنامه برای آینده‌ی است. بدین معنی که متاسفانه این روزها زمزمه‌هایی از گوشه و کنار مانند کشور ترکیه به گوش می‌رسد که مدعی هستند نستعلیق جزء میراث فرهنگی آنهاست و قصد دارند به نام خود این هنر شریف و اصیل ملی ما را در جهان ثبت کنند. آنگاه مسئولان فرهنگی ما همچنان بی توجه به چنین دست اندازی های بیگانگان به قلمرو فرهنگ و هنر این سرزمین هستند.
نکته جالب‌ دیگر در مورد میزبان این فستیوال که هزینه فراوانی کرده بود ، این که خود کشور الجزایر اصلاً خوشنویس مطرحی نداشت در حالی که برخی کشورهای دیگر مانند ترکیه در نسخ و ثلث هم خوشنویس‌ها و هم داوران توانایی داشتند و به همین دلیل نیز معتقدم که این میزبانی با برنامه و تدبیر مسئولان الجزایر و برای توسعه آینده خوشنویسی این کشور بوده است.
* میزان استقبال در کشورمان از موفقیتی که در این فستیوال کسب کردید چگونه بود؟
بنده شخصاً هیچ توقع در این رابطه از مسئولان محترم ندارم چون هنر شریف خوشنویسی به اندازه کافی به من رضایت و آرامش می دهد و چنان در جوف خود مستغرقم می کند که سرخوش ترین لحظات زندگی ام را در هنرورزی آن می گذرانم. این هنر استغنایی بی نظیر در وجودم ایجاد می کند که جایی برای توقع و طلب از دیگران باقی نمی گذارد.از سویی دیگر هم اگر با قلم و تحریر بنده نام سرفراز ایران در دیگر نقاط جهان بلندآوازه گردد این کمترین خدمتی است که این صاحب قلم به این سرزمین بزرگ می تواند داشته باشد و در مقابل جانفشانی‌‌ها، رادمردان تاریخ ایران بارقه ای است در آسمان پرستاره این سرزمین.لذا طلب و توقعی ندارم اما گاهی احساس می کنم بی توجهی و کم لطفی به چنین رویدادهای افتخار آفرین از سوی مسئولان ممکن است هم هنر خوشنویسی در این کشور رابه محاق و فراموشی ببرد و رونق و رشدش را متوقف کند و هم بتدریج موجب مصادره این شناسه اصیل هویت ملی ما توسط بیگانگان گردد. این کم‌لطفی‌ها می‌تواند منجر به بی‌انگیزه شدن علاقمندان به این هنر به ویژه نسل آینده خوشنویس ایران می شود. چون توجه و حرمت نهادن به این هنر اصیل ایرانی – اسلامی و حمایت از هنرمندان و علاقمندان آن موجب امید و دلگرمی نوآموزان و دلبستگان آن خواهد شد .البته پیرو سوال شمادر یزد باید از استاندار و شورای شهر یزد که در این خصوص ابراز محبتی داشتند تشکر کنم اما بطور کلی در کشور ظاهرا موضوعات با اهمیت تری وجود دارد که به چنین اتفاقات فرهنگی در سطح بین المللی توجهی نمی شود و به قابلیت هنر خوشنویسی در هویت ملی و گسترش روابط فرهنگی و هنری با کشورهای دیگر باور جدی وجود ندارد.
* دولت، مسئولان و نخبگان جامعه در قبال هنرمندان طراز اول کشورمان که باید در رشته‌ی خودشان به عنوان الگو و عیار برای نسل‌های جوانان قرار بگیرند، چه نقشی دارند؟
متاسفانه مسئولان اهمیت هنرهای اصیل ایرانی مثل خوشنویسی و … را در ادامه حیات فرهنگی و هویت ملی کشور به درستی نمی شناسند و سیاست گذاران فرهنگی جامعه نیز در تبلیغ و ترویج و حمایت از هنر بومی و ریشه‌دار این سرزمین کار بایسته و شایسته ای صورت نداده اند. امروز بسیاری از جوانان و نوجوانان ما برخی بازیکنان ورزشی مانند فوتبالیست‌های سرشناس کشورمان را می‌شناسند و حتی به عنوان الگوی خود قرار می‌دهند چرا که این افراد به درجه‌ای از شهرت، موقعیت اجتماعی و مالی رسیده‌اند که برای آنها به نوعی جذابیت ایجاد می‌کند.
به نظر بنده مسئولان باید زمینه های چنین جایگاه و ترازی را برای چهره های ممتاز فرهنگی و هنری کشورمان نیز فراهم کنند تا آنها نیز در رشته‌ی خودشان بتوانند مطلوبیت نسل جوان را داشته باشند نه این که جوان امروزی وقتی به فردی مثل رهبران نگاه ‌می کند که پس از عمری کار هنری و کسب افتخاراتی برای کشور در عرصه جهانی، از کمترین حمایت و تشویقی برخوردار نیست چه اشتیاقی در شناختن و پیمودن راه رهبران دارد.
* چون خوشنویسی که در شهر خودش هم حاضر نشدند تابلویی که بر صدر برگزیده های مسابقات جهانی نشسته و درجلد و صفحه جراید خارجی چاپ شده بعنوان یک اثر هنری که علاوه بر کارکردهای فرهنگی به زیبایی بصری محیط شهر هم کمک می کند روی یک بنر در سطح شهر ببرند چه جذابیتی برای جوانان جویای نام و شهرت ما دارد؟ و یا زندگی یک هنرمندی که با داشتن درجه یک هنری باید معادل دکتری آکادمیک از امتیازات مالی و رفاهی بهره مند باشد ولی با حقوق بازنشستگی یک میلیون تومانی معیشت خود و خانواده اش را قناعت وار می گذراند چقدر می‌تواند در تشویق و ترغیب جوانان امروز به سمت این هنر دیریاب موثر باشد؟.
بنده به عنوان کسی که به مدت ۹ سال در جشنواره خوشنویسی رضوی یزد فعالیت داشتم، تلاش‌های زیادی را انجام دادم تا این که نهایتاً جایزه نفر اول به یک میلیون و ۷۰۰ هزار تومان رسید که این برای یک هنرمند برجسته ملی، بسیار اندک و دور از شان و حتی توهین‌آمیز است.
این گونه برخوردها باعث می‌شود تا بسیاری از هنرمندان و خوشنویسان ما به جای حضور در جشنواره‌های داخلی، سر از مسابقات خارج از کشور بیرون ‌آورند.
* راهکارهای عملی شما برای بها دادن به هنرمندانی همچون خوشنویسان چیست؟
معرفی کردن هنرمندان واقعی به جامعه، و کمک به معرفی آثار آن و حتی تلاش در برگزاری جشنواره ها و نمایشگاههای متعدد و تبلیغ و ترویج این برنامه ها هم به حسن شهرت و ارتقاء پایگاه اجتماعی هنرمندان کمک می کند و هم اقتصاد هنر را بارور می کند و معیشت و زندگی آنها را رونق می بخشد. بی شک حمایت‌های مادی و معنوی از هنرمندان به نحوی که هنرمندان از دغدغه‌ی نان رهایی یابند موضوع مهمی است چرا که خلاقیت در بستری آرام شکل می‌گیرد و وقتی هنرمندی می‌تواند نام کشورمان را در عرصه‌های جهانی مطرح کند، باید مورد حمایت همه‌جانبه مسئولان قرار گیرد.
* باید در شهر تابلوهای ثابت یا متغییری از آثار هنرمندان برجسته و نام آور ایجاد شود، مجسمه‌های متعددی از هنرمندان هنرهای تجسمی وجود داشته باشد، چرا شهرداری و متولیان فرهنگی شهر نباید این آثار هنری برجسته را به جامعه معرفی ‌کنند و اصولاً چرا شهروندان ما نباید از دیدن این آثار حظ بصری لازم ببرند؟
آثار بسیاری از هنرمندان ما تلفیقی از هویت ایرانی و اسلامی است و ناخودآگاه وقتی به این آثار نگاه می‌کنیم، از زیبایی آنها آرامش گرفته و حظ بصری می‌بریم لذا می‌تواند در ارتقای بهداشت و سلامت روان شهروندان بسیار موثر باشد.
استفاده از آثار هنرمندان در مراسم‌های تجلیل، تکریم و معارفه و غیره نیز علاوه بر حمایت از هنرمندان، تبلیغ و ترویج هنر و فرهنگ است، اصولاً وقتی به فردی هدیه می‌دهیم یعنی بهترین و با ارزش‌ترین چیز را به فرد می‌دهیم و زمانی که یک اثر فرهنگی را هدیه می‌دهیم بیانگر این است که فرهنگ در صدر ارزش‌های ماست.
حتی شنیده‌ام که مجلس تصویب کرده است که دستگاههای دولت یک درصد از بودجه خود را صرف خرید آثار هنری کنند .
* به نظر شما چرا جشنواره خوشنویسی رضوی در یزد برگزار نمی شود؟
اصولاً یزد یک شهر هنری نیست و باید این را بپذیریم که مردم یزد اهل کسب و کارند و کمتر با هنر ارتباط برقرار می‌کنند و آن را یک امر لوکس و تفننی می‌دانند، هر چند که در سال‌های اخیر بیشتر به این سمت راغب شده‌اند.
برگزاری این جشنواره حداقل می‌توانست در مقطعی از سال، یک فضای فرهنگی در شهر ایجاد کند و به نظرم در جابجایی جشنواره اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی استان در زمان دولت سابق مقصر بود ولی در پاسخ به اعتراض بنده اعلام کردند که این جابجایی از سوی وزارتخانه اعمال شده است.
متاسفانه بعدها نیز شنیدم که تنها کسی که در استان در مورد این جابجایی اعتراض کرده است، فقط خودم بوده‌ام و هیچ کسی حتی از دیگر فعالان این هنر در استان در این رابطه گلایه‌ای نکرده‌اند.
* گفته می‌شود که شما از مدرسان ممتاز خوشنویسی هستید که شاگردان زیادی را از گوشه و کنار ایران به طور غیر رسمی و رایگان آموزش می‌دهید،وضعیت آموزش این هنر شریف را چگونه می بینید؟
بنده در این رابطه در حد توان برای انتقال دانش و تجربیاتم به نسل های بعدی تلاش می کنم کسانی هم طالب آموزش واقعی باشند بالاخره راه خود را پیدا می کنند. از مشهد تا بندرعباس علاقمندان و هنرجویانی برای راهنمایی و آموزش مراجعه می کنند و کلاسهایی هم در نگارخانه هفت خوان داریم ولی آموزش واقعی در گرو ایجاد ساختار آموزشی رسمی بصورت یک هنرکده و یا دانشکده هنر خوشنویسی و یا کارگاه های آموزشی دائمی با همکاری نهادهای آموزشی است . ‏
* معمولاً چند ساعت در روز کار خوشنویسی می‌کنید و دلچسب‌ترین اثرتان کدام است؟
بستگی به حال و احوالم دارد، اگر احوالم خوب باشد شاید تا ۵ یا ۶ ساعت هم خوشنویسی کنم. واقعیت این است که هیچ کدام از آثارم برایم دلچسب نیستند چرا که در هر کدام از آنها اگر چه بعضاً نیز چاپ و در جشنواره‌ها مقام کسب کرده‌اند ولی هیچ کدام از لحاظ من ایده آل نیست و هر یک دارای ضعف‌های خاص خودشان هستند و شاید این راضی نبودن‌ها باعث پیشرفتم شده باشد.
* استاد رهبران به غیر از خوشنویسی به چه کارهای دیگری مشغولیت دارد؟
هنر نقاشی و صحافی و گاهاً نیز شعر از دیگر علاقمندی‌های من است ولی فراغتم را به ورزش هایی نظیر تنیس روی میز، کوهنوردی و پیاده‌روی نیز می گذرانم. ‏
* متن آثارتان را چگونه انتخاب می‌کنید؟
معتقدم هر اثری باید دارای یک پیام باشد. دریای بیکران ادب فارسی مملو از گوهرهای ارزشمندی است که حکمت و اندرزهای زندگی بخشی را در قالب جملات نغز و ابیات موزون و با معنی برای خوشنویسی و تبلور بخشیدن معانی آنها فراهم می کند بنابراین اشعار سرایندگان بزرگ و یا احادیث و روایات مذهبی و… منبع بسیاری از کارهاست علاوه برآن توجهی هم به فرهنگ و ادب یزد دارم و حداقل یک سوم از متن آثارم از شعرا و بزرگان یزدی مانند آیت الله فرساد، ریاضی، فرخی یزدی، و غیره بوده است.
* ‏بزرگترین آرزوی شما در رابطه با خوشنویسی چیست؟
تاکنون به این موضوع فکر نکردم، آنچه دیگران متصور هستند از جمله چاپ کتاب و کسب عنوان در جشنواره‌ها را تجربه کرده‌ام و آنچنان برایم جذاب نبوده است، به نظرم بنده یک رسالتی دارم که تا حد توان تلاش می‌کنم که آن را انجام بدهم و آن هم این است که توفیق یابم متناسب با ظرف وجود و استعدادی که خداوند اعطا کرده پیمانه عمر را بقول خیام پر کنم.
آرند یکی و دیگری بربایند
بر هیچ کس این راز همی نگشایند
ما را ز قضا جز اینقدر ننمایند
پیمانه عمر ماسـت می پیمایند