گفتگوی جی پلاس با بزرگان خوشنویسی/ امیرخانی: استقبال از هنرهای سنتی کم شده/ براتی: نگذارید ترکیه، نستعلیق را به نام خودش ثبت کند!

  سرویس فرهنگ و هنر جی پلاس: خوشنویسی و کتابت از جمله هنرهای اصیلی است که در طی قرون متمادی در زندگی مردم ایران جاری و ساری بود. هنری که فارغ از معنای هنر بودن نوعی امتیاز محسوب می شده. کسانی که هنر خوشنویسی را دنبال می کردند از اعوان و اکناف به دنبال خوش نوشتن و به دنبال تزکیه نفس هم در کنارش نیز بوده اند. خوشنویسی تقریباً در تمام فرهنگ‌ها به چشم می‌خورد اما در مشرق زمین و به‌ ویژه در سرزمین‌های اسلامی و ایران در قله هنرهای بصری قرار دارد. خوشنویسی اسلامی و بیش از آن خوشنویسی ایرانی، تعادلی است حیرت‌انگیز میان تمامی اجزاء و عناصر تشکیل دهندهٔ آن. تعادل میان مفید و مورد مصرف بودن از یک سو و پویایی و تغییر شکل یابندگی آن از سوی دیگر؛ تعادل میان قالب و محتوا که با آراستگی و ملایمت تام و تمام می‌تواند شکل مناسب را برای معانی مختلف فراهم آورد.

** خوشنویسی در گذر زمان

این هنر والا بعد از ظهور اسلام جنبه کاربردی بسیاری پیدا می کند. از آنجا که کتابت قرآن نوعی عمل به ثواب محسوب می شود، خوشنویسی نیز ارج و قربی بسیار پیدا می کند اما با گذر زمان و در چند دهه معاصر، این هنر مخاطب فراوانی ندارد. البته نمی توان گفت که مدرنیته مسبب این جریان بوده است. چرا که روند مدرنیته در جریانات هنری تاثیر گذاشته اما هنرمندانی که تحت تاثیر مدرنیته قرار گرفته اند از خوشنویسی بهره ها برده و استفاده بسیار مناسبی از آن در خلق اثر هنری کرده اند. در ۵۰ سال قبل، شکل گیری مکتب سقاخانه که تحت تاثیر فضای هنر مدرن قرار می گیرد بسیار حایز اهمیت است. مکتب سقاخانه تلاش دارد در محتوا، مدرن اما اصالت و سنت را نیز داشته باشد. نمونه های تلفیق خوشنویسی و سیاه مشق در آثار هنرمندان این مکتب، نمونه بارز این امر است. هنرمندانی چون پرویز تناولی، زنده رودی و فرامرز پیلارام  در خلق آثار خود از هنر خوشنویسی بهره های بسیاری برده اند.

برای این دسته از هنرمندان، خط تنها یک عنصر بصری بود و به مفاهیم نهفته در پس کلمات، چندان توجهی نداشتند. استفاده از خط را به ‌طور مشترک در آثار اکثر هنرمندان گروه می‌توان به تماشا نشست. پیشتازترین فرد از این گروه در استفاده از خط، حسین زنده‌رودی بود. او کارش را با بازی با خطاطی شروع کرد؛ نرم نرم و از سر جستجو. کارهای اولیه‌اش از سطح‌های ساده هندسی شکل می‌گرفت که از نوشته‌ها و نقش و نگارها و رنگ‌های درخشان، پوشیده می‌شدند. روشی که بعدها در کار فرامرز پیلارام ماندگار شد و او مدت‌ها با همین سطوح کار می کرد و بسیار خوش خط‌تر از زنده‌رودی، جاهایی را از نوشته پر می‌کرد. اما زنده‌رودی هم همین‌جا نماند و پیش‌تر رفت. کم‌کم شکل‌های محدود کننده هندسی را  رها کرد و به عنصر خطاطی روی آورد. خطاطی را اما نه در بعد خوشنویسانه‌اش که در حال و هوای کلی، ترکیب‌بندی حروف منفرد و کلمات و جملات، بی‌آنکه بخواهد معنا و مفهوم ادبی را در آن میان تعقیب کند، دنبال و دورادور سرسپرده سیاه‌مشق‌های قدیمی شد.

** استفاده از خوشنویسی در نقاشی

در طول تاریخ هنر اگر نیک بنگریم خوشنویسی و نقاشی در کنار هم قرار گرفته اند. اما نقاشی برای خوشنویسی به کار رفته است. در واقع خط زیبایی که کتابت می شده برای بهتر نشان داده شدن، با نقاشی ایرانی نیز تزیین می شده است. این روند تا بعد از مکتب سقاخانه نقاشی ادامه دارد و خط و نقاشی به صورت دو عنصر که در حال جذب و ربایش هم هستند در اثر هنری قرار می گیرند. این دفع و جذب عناصر بصری همواره کار دست هنرمند است و اوست که به عناصر بصری در اثر خود اهمیت می دهد.

رفته رفته روند نقاشی خط هم، در هنر شکل گرفت و تا به امروز نیز ادامه دارد. نقاشی خط تلفیقی از هنر نقاشی و خوشنویسی با قلمو است که موضوع و مفهوم خاصی را روایت می کند. در نقاشی خط، نمی توان گفت که خط عنصر اصلی است و نقاشی از برای آن شکل گرفته بلکه در بسیاری از موارد نقاشی اهمیت دارد و در بسیاری از آثار هنری خطاطی حکم نقاشی را پیدا کرده است.

** اهمیت خوشنویسی در زندگی روزمره

خوشنویسی اما در طول تاریخ از آن جهت در زندگی روزمره مردم حضور داشته که نوشتن و کتابت کردن در روزمره، امری مهم تلقی می شده است. نوشتن نامه یا رقعه ای یا کتابت فرمان حاکم، همگی ایجاب می کرده که نویسنده آن زیبا بنویسید و خوشنویسی چیزی شبیه به سواد خواندن و نوشتن، نیاز او باشد. با وجود تمام دستگاه های پیشرفته نوشتاری در دوران معاصر، باز هم امروزه زیبا نوشتن امری مثبت تلقی می شود اما دیگر شاید کسی تصور کند نیازی به این هنر ندارد. خوشنویسی به عنوان اصلی ترین هنر اسلامی و ایرانی این روزها تحت تاثیر شرایط و موقعیت، آنقدر که باید در زندگی مردم حضور پر رنگی ندارد؟!

با ورود هنرها و صنایع مدرن در کشور و تغییر نحوه زندگی، شاید استقبال از هنر خوشنویسی رو به کاهش گذاشته است. در این روزها مردم بیشتر از هنر سینما استقبال می کنند. هنرهای تجسمی بالاخص خوشنویسی، بیشتر به صورت کپی و تابلو های ارزان قیمت عرضه می شود. در گوشه و کنار شهر که نگاه می کنی هستند افرادی که کناری نشسته اند و کاغذی را سیاه مشق می کنند و به قیمتی ارزان می فروشند اما چندان هم مشتری ندارند!

** غلامحسین امیرخانی خوشنویسی را محتاج کمک می داند

برای آسیب شناسی این موضوع به سراغ استاد امیرخانی رفته ایم. استاد غلامحسین امیرخانی رئیس انجمن خوشنویسان ایران است که به عنوان استادی که در حوزه تدریس خوشنویسی سال ها کوشیده و تالیفات فراوانی داد. امیرخانی شاگردان بسیار مهمی در حوزه خوشنویسی پرورش داد و در گفت و گو با خبرنگار فرهنگ و هنر جی پلاس، پیرامون شرایط خوشنویسی و بها دادن به هنرهای سنتی، معتقد است: ” در رابطه با مقدار استقبال از هنر خوشنویسی، نیاز به آمار مناسب است.”

او می افزاید: “به نظرم شرایط کلی جامعه باید بررسی شود که چرا استقبال از هنرهای سنتی کم شده است. ببینید مثلا برای اجرای موسیقی سنتی اجازه نمی دهند و اجرایش را لغو می کنند. این موسیقی هایی هم که روی صحنه اجرا می شود از کارهای فرومایه و سطحی است! خوشنویسی و کتابت هم محتاج حمایت است؛ مثلا به نام جشنواره رضوی به نام دوسالانه و از این دست برنامه ها حمایت شود اما برنامه های هنری هم برگزار می شود که به خوشنویسی نمی پردازند. به نظر من باید سرجمع این موارد در آمار بیاید و مشخص شود که چه تعداد نمایشگاه برگزار شده و چقدر استقبال شده است؟”

** نقش انجمن خوشنویسان ایران و آسیب شناسی هنر خوشنویسی

از سوی دیگر عارف براتی مدیر اجرایی انجمن خوشنویسان ایران درباره فعالیت خوشنویسی و گستردگی آن طبق آمار، به خبرنگار جی پلاس گفت: تاریخ شروع فعالیت انجمن خوشنویسان ایران از سال ۱۳۲۹ بوده و انجمن در سال ۱۳۴۶ به ثبت می رسد. با توجه به کم توجهی متولیان امور هنری به هنرهای بومی و سنتی، انجمن خوشنویسان تلاش بسیار خوبی را در طی سال ها انجام داد. امروز در انجمن خوشنویسان بالغ بر یک میلیون پانصد هزار خوشنویس داریم که از سن ۱۰ تا صد سال هستند. این رقم تعداد کسانی است که دوره های انجمن را دیده و در هر دوره حدود ۲۵۰۰۰ هزار نفر در حال آموزش داریم. این افراد از سنین بسیار کم تا سنین بالا هستند.

او با این اعتقاد که مطمئن باشید ورود هنر مدرن باعث کم رنگ شدن خوشنویسی نشده است، افزود: انجمن خوشنویسان در ایران و خارج از ایران 330 شعبه آموزشی دارد. این شعبه ها مانند دانشکده یک دانشگاه هستند. در اوایل انقلاب حدود ۳۰ خوشنویس دوره ممتاز داشته ایم که این رقم در حال حاضر چندین برابر شده است. هم اکنون نیز ۱۲۵۰نفر فارغ التحصیل فوق ممتاز داریم.

براتی در مورد خوشنویسی کردن و اهمیت آن در نظام آموزشی کشور نیز به جی پلاس گفت: زمانی بوده که در نظام آموزشی دوره خوشنویسی و شاخه تحصیلی خوشنویسی بوده است اما بی توجهی نظام آموزشی به این موضوع، باعث شده که ما آسیب ببینیم و هم اکنون این موارد را در مدارس نداشته باشیم. یکی از هنرهایی که در ایران وجود داشته، هنر خوشنویسی بوده است. خطاطی می تواند روحیه دانش آموزان را تلطیف کند. امر خوشنویسی با ادبیات پیوند دارد و در جهت پالایش روح، نقش مهمی را ایفا می کند.

وی در مورد آسیب دیدن هنر خوشنویسی بخاطر تصمیمات دولتی، ادامه داد: به هر حال دولت ها در دوره های مختلف حمایتی نکردند. انجمن خوشنویسان تنها نهاد هنری به این شکل است و وجود این گستردگی اما هیچ کمکی نشد! معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی عنایت دارند اما ما نمی توانیم بگوییم کمکی صورت گرفته است. انجمن خوشنویسان بعد از این همه سال فعالیت، یک ساختمان برای خود ندارد. انجمن خوشنویسان ایران به عنوان یکی از بزرگترین تشکیلات هنری در جهان، دوره هایی دارد که مبنای درجه هنری برای دیگر هنرها شده است.

وی با تاکید بر اینکه “نکند در آینده نزدیک بخاطر غفلت و کم توجهی بخش فرهنگی دولت، کشور ترکیه مدعی خط نستعلیق شود! ” به جی پلاس گفت: ترکیه مسابقاتی را با نام “حلیه” راه اندازی کرده که شامل نمایشگاه ها و جوایز سنگین می شود و ترس از آن است که این بخش مهم هنری و فرهنگی هم از ما گرفته شود. امیدوارم موزه خوشنویسی ملی داشته باشیم که آثار قدما و هنرمندان در آن نگهداری شود و جای رفت و آمد مردم و آشنایی مردم با این هنر باشد.

به گزارش جی پلاس: با این حال می توان گفت که خوشنویسی همچنان طالب و هنرجو دارد اما نوع عرضه آن دچار مشکل است. در واقع حمایتی که از هنرهای دیگر و نیز هنرهای وارداتی صورت می گیرد، از هنر خوشنویسی نمی شود. با روندی که پیش روی هنر خوشنویسی است، این هنر را چند سال دیگر باید در خاطره ها به یاد آورد! چرا که متاسفانه تقریبا به سمت موزه ای شدن پیش رفته و از کاربردی بودن آن بسیار کاسته شده است.